Страница:Сапунов А. Двинские или Борисовы камни.pdf/16

Эта страница не была вычитана

скихъ камняхъ съ надписями, временъ Бориса, сына Генвилова“. Самъ Кеппенъ не видѣлъ Двинскихъ камней. „При проѣздѣ моемъ — пишетъ Кеппенъ — чрезъ Дисну, въ 1821 году, камни ciя, по причинѣ безконечныхъ дождей и по разлитiю рѣкъ, находились подъ водою и не могли быть списаны“... Кеппенъ повторяетъ сообщенное въ „Сѣверной Почтѣ“.

Болѣе обстоятельныя свѣдѣнiя, притомъ обо всѣхъ существующихъ по нынѣ четырехъ Двинских камняхъ, появились въ 1842г., въ статьѣ графа Плятера, помѣщенной въ журналѣ „Rubon“

Тот же текст в современной орфографии

ских камнях с надписями, времен Бориса, сына Генвилова“. Сам Кеппен не видел Двинских камней. „При проезде моем — пишет Кеппен — чрез Дисну, в 1821 году, камни cия, по причине бесконечных дождей и по разлитию рек, находились под водою и не могли быть списаны“... Кеппен повторяет сообщенное в „Северной Почте“.

Более обстоятельные сведения, притом обо всех существующих по ныне четырех Двинских камнях, появились в 1842г., в статье графа Плятера, помещенной в журнале „Rubon“^[1].

↑ O starożytnych kamieniach z napisami, znajdujących się w rzece Dźwinie (od XIII wieku) kolo Połocka i Dziesny.
Od Połocka aż zi Dziesnę, widzieć się dają w Dźwinie starożytne kamienie z wyrytemi na nich krzyżami i napisami slowiańskiemi, poświęcone pamięci niegdyś połockiego Kiążęcia Borysa Ginviłowicza. Wiele z takowych musiało już zaginać, wiedzialne jeszcze dzisiaj są następujące.
Kamień, Borysem zwany, leży w Dźwinie o pięć wiorst niżej Połocka, blizko levegi brzegu, naprzeciw rowu, na tymże brzegu położonego, Prorytkiem zvanego, i majętności Herachty, leżącej na prawym brzegu tej rzeki.
Wysokość jego, od dna rzeki, 4 i ¾ łokcia, długość do 6 łokci, a obwód toki i 16 wyrosi. Sklada się on z granitu czerwonego, a powierzchnia jego nad wodą, z powodu wywietrzenia polwika, (*) jest nierówna, i jakby muszlowata. Kamień tri parciem lodów, lab przez usunięcie się gruntu, widocznie został przewrócony w kierunku ku zachodowi, tak, iż napis i krzyż na nim wyryty, widny jest dzisiaj podstawą do góry.
Podstawa krzyża składa się ze trzech stopni. Krzyż o iednym promieniu; napis na nim, w r. 1841 zdięty, jak Fig. 1 przedstawia, bardzo już nie czytelny, a ztąd niektóre litery mogły być mylnie zrysowane. Z lewej strony promienia krzyż, litery J. Ch. słowiańskie z linijką czyli tytlem na wierzchu, oznaczają Jezus Chrystus, z prawej zaś słowiańskie J. K. A. oznacza wyraz grecki JKa czyli Zbawcę: spodem we trzech wierszach slowiańskiemi też literami napis skrócony hospodi pomoży rabu swojemu Borysu, (Panie dopomoż słudze swojemu Borysowi) (**).
Drugi kamień, który w r. 1864 zrysowałem, leźy w Dźvinie о pięć wiorst niżej miasta Dziesny, bliżej prawego brzegu, między wsią, Nakownikami po prawej, i karczmą Osinówką po lewej stronie rzeki. Granit to szary, zaokrąglony, (Fig. 2) do 6 łokci długi, 3 łokcie nad wodą wysoki, w obwodzie do 18 łokci wynoszący. Urzędnicy wodnej-kommunikacji prochem go chcieli rozsadzić, lecz pospólstwo twierdzi, iż się nie podał, a tak zostił tylko narysowany i krzyż u wierzchu się potrzaskał. Od strony wschodu wyryty na nim krzyż o jednym promieniu, na podstawie, z ozlobami listeczków po kątach; w górze po obu stronach krzyża być musiały litery J. Ch. (Jezus Chrystus); pod ramieniem krzyża z lewej strony litery słowiańskie N. J., z prawćj K. A., znaczą Nika (Zbawiciel); niżej po obu stronach we dwóch rzędach napis słowiański hospodi pomożi rabu swojemu Borysu.
Tu z porządku wypada pomieścić trzeci kamień, który Stryjkowski, Kro karz litewski, w roku 1576 płynąc Dźwiną w Witebska do Dyamentu (Dünamunde) widział o miłę od Dziesny, a na nim wyryty krzyż z napisem ruskim Wspomoży hospody raba swoieho Borysa Syna Ginwiłowaho. (Wspomoż Panie sługę swojego Borysa Syna Ginwily) (***). Dzisiaj koło Dzićsny kamienia z podobnym napisem nie widać, albo więc został on zuiszczony, albo był tenże sam, który pod Fig. 2 opisałem, a Stryjkowski z domysłu widać dodał do napisu Syna Ginwiłowago dla wskazania czyim był synem Borys.
Trzeci największy kamień leży prawie pośród Dżwiny, o siedem wiorst niżej Dzićsny, między majątkami, Bołotkami z prawej, a Powianużką z lewej strony rzeki; wysokość jego od dna rzeki jest łokci cztery; w r. 1841, we Wrześniu, wodą był zajęty od 3 łokci; obwód 31 łokci. Z szarego złożony granitu, musiał takoż przez lody zostać przewrócony, gdyż podstawa krzyza służy w górę, a ramiona w dół spuszczone w kierunku ku wschodowi. Na płaszczyznę równej wyryty krzyż duży grecki dwupromienisty; wysokość jego łokci cztery, całów piec, promień górny długi na łokieć i całów 3, dolni na łokieć, całów 16. Podstawa wysoka na łokieć i całów 6, szeroka na łok. 1, calów 9½; wysokość litery calów 5. {Fig. 3). Nad górnym promieniem krzyża z lewej strony litery greckie oznaczają Jezus, z prawej Chrystus, nad dolnym promieniem Nika (Zbawiciel); pod temże we dwóch rzędach po obu stronach krzyża, polożony napis słowiański, który z powodu bardzo zatartych liter być może też niedokładnie zdjęty, wszakże czytany wprzód po lewej stronie, pożniój po prawej zdaje się wyrażać: hospodi pomoży rabu x swojemu Borysu. Na podstawie wi kólku trzy rówki naksztalt t ruskiego oznaczają zapewne trupią główę, która, się zwyczajnie kładzie u spodu krzyżów greckich.
Tegoż samego podobno kamienia rysunek miałem sobie udzielony z bibljoteki XXży Dominikanów zabialskich; opisał go w r. 1809 Xiądz Faustyn Ciecierski, Przeor Konwentu, lecz nie wiem dla czego na rysunku był krzyż o jednym promieniu, i bez żadnej podstawy, podobny bardzo do tego, który w swem dziele zrysowal Stebelski. Napis na nim był takiż, jak na kamieniu pod Fig. 3.
Nakoniec kamień najmniejszy leży w jednej linji z wyżej opisanym poprzek rzeki po lewój stronie brzegu, nie daleko ujścia rzeczki Powianużk do Dżwiny, o kroków kilka ol brzegu. W latach 1824 i 1841 (bardzo suchych) był on jeszeze na ¼ łokcia pod wodą. w roku 1811 powierzchnia jego okazała się równo z wodą. został on natenczas zrysowany przez dzedzica Powianużki obywatela Rusieckiego.
Składa się on z granitu czerwonego, długość jego łokci dwa i pól, szerokość łokci dwa, grubość ¾ łokcia wynosi. Powierzchnią ma płaską, na której krzyż wyryty kształtein wskazanym pod Fig. 4, na łokieć długi, obrócony ku wschodowi, z podstawą okrągłą. Po obu stronach jego napis słowiański zdaje się wyrażać w skróceniu wyrazów Sylny chrobry Borys Sviaty, (silny, mjżny Borys święty). Napis takowy już dzisiaj jest prawie nie czytelny (****).
Zdaje się nie podpadać wątpliwości, iż te kamienie były tak nacechowane dla uwiecznienia pamięci pobożnego Borysa Ginwiłowieza, Xiążęcia polockiego...
Możnaby wnioskować, iż kamienie, lezące w Dzwinie od Polocka do rzeczki Powianużki, oznaczały granicę państwa Xięcia Borysa; że dwa kamienie, leżące w poprzek Dżwiny naprzeciw ujścia Powianużki, wskazywały powrót granicy taż rzeczką; lecz w takowym razie byłoby więcej podobnych kamieni w górę Dżwiny za Połockiem, i na suchych granicach Xieztwa. Podobniej jest sądzić ze Stryjkowskim, iż Xiąże Borys, będąc pobożnym panem (*****) i wznosząc w Połocku tyle świątyń i klasztorów, widząc osobiście w Inflantach, w czasie swej tam wyprawy, potrzebne materjały do budów, sprowadzał je Dżwiną, a dla uproszenia błogosławieństwa Boskiego takowej żegludze, (dotąd niebezpiecznej w tych miejscach z powodu wielkiej ilości brył granitu), znaczniejsze Poświęcił Bogu wyrytemi na nich krzyżami i napisami, tem bardziej, że i Narbut, pisząc o kamieniu, odkrytym kolo Orszy, polecającym opiece Boskiej Wasila, syna Borysa, powiada, iż był zwyczaj u Krewiczów stawienia kamieni z krzyżami i napisami, co oznaczało pobożne westchnienia o szczęściu Xiążąt panuiących“. („Rulon,“ T. II). A. Plater.
___________________
(*) Polwik Feldespath.
(**)Kojałowicz na karcie 74 swej Kroniki powiada, że za jego czasów (zapewne koło Połocka) widzieć można było niezmierny kamień, w pośród Dżwiny sterczący, na którym piecioraki krzyż był wybity z napisem zapewne przetłumaczonym ze słowiańskiego na łaciński język (Miserere domine mancipio tuo Borysa Ginvilonis filio). Świecki, Opis starożytnej Polski, tom II, karta 234. Z podobnym krzyżem kamienia nie zauważałem teraz ani kolo Polocka, ani też koło Dzićsny.
(***) Stryjkowskiego Kronika, i Stebelski, żywot ŚŚ, Efrozyny i Parascewji r. 1781. Ten ostatni w dziele swem daje krzyżowi kształt odmienny do tego, który przedstawia rysunek pod Fig. 2.
(****) Przesyłając niniejsze pisemko Redaktorowi Rubona, zawiadomiony zostałem o dwóch lub trzech jeszcze podobnych kamieniach, jakoby leżących rzece Dzieśnie, między Dziesną a majątkiem Mikołijewem, o pięć wiorst od tego miasta odległym; gdy dokładniejszą o nich powezmę wiadomość, nie omieszkam jej udzielić uczonej publiezności.
(*****) Kamień, przedstawiony na rycinie pod Fig. 4, jest dowodem, iż Xiążc Borys od swych poddanych był miany za pobożnego, gdyż wyraz swiaty, wyryty na nim, uważać należy za pobożny. Albowiem nie był on uznany za świętego.

[1] O starożytnych kamieniach z napisami, znajdujących się w rzece Dźwinie (od XIII wieku) kolo Połocka i Dziesny.
Od Połocka aż zi Dziesnę, widzieć się dają w Dźwinie starożytne kamienie z wyrytemi na nich krzyżami i napisami slowiańskiemi, poświęcone pamięci niegdyś połockiego Kiążęcia Borysa Ginviłowicza. Wiele z takowych musiało już zaginać, wiedzialne jeszcze dzisiaj są następujące.
Kamień, Borysem zwany, leży w Dźwinie o pięć wiorst niżej Połocka, blizko levegi brzegu, naprzeciw rowu, na tymże brzegu położonego, Prorytkiem zvanego, i majętności Herachty, leżącej na prawym brzegu tej rzeki.
Wysokość jego, od dna rzeki, 4 i ¾ łokcia, długość do 6 łokci, a obwód toki i 16 wyrosi. Sklada się on z granitu czerwonego, a powierzchnia jego nad wodą, z powodu wywietrzenia polwika, (*) jest nierówna, i jakby muszlowata. Kamień tri parciem lodów, lab przez usunięcie się gruntu, widocznie został przewrócony w kierunku ku zachodowi, tak, iż napis i krzyż na nim wyryty, widny jest dzisiaj podstawą do góry.
Podstawa krzyża składa się ze trzech stopni. Krzyż o iednym promieniu; napis na nim, w r. 1841 zdięty, jak Fig. 1 przedstawia, bardzo już nie czytelny, a ztąd niektóre litery mogły być mylnie zrysowane. Z lewej strony promienia krzyż, litery J. Ch. słowiańskie z linijką czyli tytlem na wierzchu, oznaczają Jezus Chrystus, z prawej zaś słowiańskie J. K. A. oznacza wyraz grecki JKa czyli Zbawcę: spodem we trzech wierszach slowiańskiemi też literami napis skrócony hospodi pomoży rabu swojemu Borysu, (Panie dopomoż słudze swojemu Borysowi) (**).
Drugi kamień, który w r. 1864 zrysowałem, leźy w Dźvinie о pięć wiorst niżej miasta Dziesny, bliżej prawego brzegu, między wsią, Nakownikami po prawej, i karczmą Osinówką po lewej stronie rzeki. Granit to szary, zaokrąglony, (Fig. 2) do 6 łokci długi, 3 łokcie nad wodą wysoki, w obwodzie do 18 łokci wynoszący. Urzędnicy wodnej-kommunikacji prochem go chcieli rozsadzić, lecz pospólstwo twierdzi, iż się nie podał, a tak zostił tylko narysowany i krzyż u wierzchu się potrzaskał. Od strony wschodu wyryty na nim krzyż o jednym promieniu, na podstawie, z ozlobami listeczków po kątach; w górze po obu stronach krzyża być musiały litery J. Ch. (Jezus Chrystus); pod ramieniem krzyża z lewej strony litery słowiańskie N. J., z prawćj K. A., znaczą Nika (Zbawiciel); niżej po obu stronach we dwóch rzędach napis słowiański hospodi pomożi rabu swojemu Borysu.
Tu z porządku wypada pomieścić trzeci kamień, który Stryjkowski, Kro karz litewski, w roku 1576 płynąc Dźwiną w Witebska do Dyamentu (Dünamunde) widział o miłę od Dziesny, a na nim wyryty krzyż z napisem ruskim Wspomoży hospody raba swoieho Borysa Syna Ginwiłowaho. (Wspomoż Panie sługę swojego Borysa Syna Ginwily) (***). Dzisiaj koło Dzićsny kamienia z podobnym napisem nie widać, albo więc został on zuiszczony, albo był tenże sam, który pod Fig. 2 opisałem, a Stryjkowski z domysłu widać dodał do napisu Syna Ginwiłowago dla wskazania czyim był synem Borys.
Trzeci największy kamień leży prawie pośród Dżwiny, o siedem wiorst niżej Dzićsny, między majątkami, Bołotkami z prawej, a Powianużką z lewej strony rzeki; wysokość jego od dna rzeki jest łokci cztery; w r. 1841, we Wrześniu, wodą był zajęty od 3 łokci; obwód 31 łokci. Z szarego złożony granitu, musiał takoż przez lody zostać przewrócony, gdyż podstawa krzyza służy w górę, a ramiona w dół spuszczone w kierunku ku wschodowi. Na płaszczyznę równej wyryty krzyż duży grecki dwupromienisty; wysokość jego łokci cztery, całów piec, promień górny długi na łokieć i całów 3, dolni na łokieć, całów 16. Podstawa wysoka na łokieć i całów 6, szeroka na łok. 1, calów 9½; wysokość litery calów 5. {Fig. 3). Nad górnym promieniem krzyża z lewej strony litery greckie oznaczają Jezus, z prawej Chrystus, nad dolnym promieniem Nika (Zbawiciel); pod temże we dwóch rzędach po obu stronach krzyża, polożony napis słowiański, który z powodu bardzo zatartych liter być może też niedokładnie zdjęty, wszakże czytany wprzód po lewej stronie, pożniój po prawej zdaje się wyrażać: hospodi pomoży rabu x swojemu Borysu. Na podstawie wi kólku trzy rówki naksztalt t ruskiego oznaczają zapewne trupią główę, która, się zwyczajnie kładzie u spodu krzyżów greckich.
Tegoż samego podobno kamienia rysunek miałem sobie udzielony z bibljoteki XXży Dominikanów zabialskich; opisał go w r. 1809 Xiądz Faustyn Ciecierski, Przeor Konwentu, lecz nie wiem dla czego na rysunku był krzyż o jednym promieniu, i bez żadnej podstawy, podobny bardzo do tego, który w swem dziele zrysowal Stebelski. Napis na nim był takiż, jak na kamieniu pod Fig. 3.
Nakoniec kamień najmniejszy leży w jednej linji z wyżej opisanym poprzek rzeki po lewój stronie brzegu, nie daleko ujścia rzeczki Powianużk do Dżwiny, o kroków kilka ol brzegu. W latach 1824 i 1841 (bardzo suchych) był on jeszeze na ¼ łokcia pod wodą. w roku 1811 powierzchnia jego okazała się równo z wodą. został on natenczas zrysowany przez dzedzica Powianużki obywatela Rusieckiego.
Składa się on z granitu czerwonego, długość jego łokci dwa i pól, szerokość łokci dwa, grubość ¾ łokcia wynosi. Powierzchnią ma płaską, na której krzyż wyryty kształtein wskazanym pod Fig. 4, na łokieć długi, obrócony ku wschodowi, z podstawą okrągłą. Po obu stronach jego napis słowiański zdaje się wyrażać w skróceniu wyrazów Sylny chrobry Borys Sviaty, (silny, mjżny Borys święty). Napis takowy już dzisiaj jest prawie nie czytelny (****).
Zdaje się nie podpadać wątpliwości, iż te kamienie były tak nacechowane dla uwiecznienia pamięci pobożnego Borysa Ginwiłowieza, Xiążęcia polockiego...
Możnaby wnioskować, iż kamienie, lezące w Dzwinie od Polocka do rzeczki Powianużki, oznaczały granicę państwa Xięcia Borysa; że dwa kamienie, leżące w poprzek Dżwiny naprzeciw ujścia Powianużki, wskazywały powrót granicy taż rzeczką; lecz w takowym razie byłoby więcej podobnych kamieni w górę Dżwiny za Połockiem, i na suchych granicach Xieztwa. Podobniej jest sądzić ze Stryjkowskim, iż Xiąże Borys, będąc pobożnym panem (*****) i wznosząc w Połocku tyle świątyń i klasztorów, widząc osobiście w Inflantach, w czasie swej tam wyprawy, potrzebne materjały do budów, sprowadzał je Dżwiną, a dla uproszenia błogosławieństwa Boskiego takowej żegludze, (dotąd niebezpiecznej w tych miejscach z powodu wielkiej ilości brył granitu), znaczniejsze Poświęcił Bogu wyrytemi na nich krzyżami i napisami, tem bardziej, że i Narbut, pisząc o kamieniu, odkrytym kolo Orszy, polecającym opiece Boskiej Wasila, syna Borysa, powiada, iż był zwyczaj u Krewiczów stawienia kamieni z krzyżami i napisami, co oznaczało pobożne westchnienia o szczęściu Xiążąt panuiących“. („Rulon,“ T. II). A. Plater.
___________________
(*) Polwik Feldespath.
(**)Kojałowicz na karcie 74 swej Kroniki powiada, że za jego czasów (zapewne koło Połocka) widzieć można było niezmierny kamień, w pośród Dżwiny sterczący, na którym piecioraki krzyż był wybity z napisem zapewne przetłumaczonym ze słowiańskiego na łaciński język (Miserere domine mancipio tuo Borysa Ginvilonis filio). Świecki, Opis starożytnej Polski, tom II, karta 234. Z podobnym krzyżem kamienia nie zauważałem teraz ani kolo Polocka, ani też koło Dzićsny.
(***) Stryjkowskiego Kronika, i Stebelski, żywot ŚŚ, Efrozyny i Parascewji r. 1781. Ten ostatni w dziele swem daje krzyżowi kształt odmienny do tego, który przedstawia rysunek pod Fig. 2.
(****) Przesyłając niniejsze pisemko Redaktorowi Rubona, zawiadomiony zostałem o dwóch lub trzech jeszcze podobnych kamieniach, jakoby leżących rzece Dzieśnie, między Dziesną a majątkiem Mikołijewem, o pięć wiorst od tego miasta odległym; gdy dokładniejszą o nich powezmę wiadomość, nie omieszkam jej udzielić uczonej publiezności.
(*****) Kamień, przedstawiony na rycinie pod Fig. 4, jest dowodem, iż Xiążc Borys od swych poddanych był miany za pobożnego, gdyż wyraz swiaty, wyryty na nim, uważać należy za pobożny. Albowiem nie był on uznany za świętego.

[1]